2024: год палітычнага адзінства дэмсіл. 2025: крохкая кааліцыя ў перыяд палітычнага ліхалецця

Дэмакратычныя сілы Беларусі выпрабавалі новыя электаральныя механізмы абнаўлення легітымнасці Каардынацыйнай рады. Падчас выбараў у склад гэтай арганізацыі палепшылася зваротная сувязь з актывістамі, а таксама былі скарэктаваныя прыярытэты пры працы з грамадзянскай супольнасцю. Парадак дня пашырыўся за межы палітыкі ізаляцыі рэжыму Лукашэнкі ў бок павелічэння мабільнасці беларусаў. Тым не менш мабілізацыйныя здольнасці палітычных арганізацый вярнуліся да апатыі 2000–2010-х гадоў. Святлана Ціханоўская захавала вядучую ролю ў фармаванні і рэпрэзентацыі агульнага парадку дня дэмсіл на міжнароднай арэне. Найважнейшым дыпламатычным дасягненнем стаў яе ўдзел у саміце “Вялікай сямёркі”, што кантраставала з удзелам Лукашэнкі ў саміце ШАС. Дыпламатычная дзейнасць дэмсіл прыносіла супярэчлівыя вынікі. Значных поспехаў яны дамагліся ў адвакатаванні інтарэсаў дыяспары. Гэта адбывалася на фоне зніжэння ўвагі да Беларусі ў свеце і росту абмежаванняў супраць беларусаў. Палітарганізацыі канцэнтраваліся на ўнутраных пытаннях і знешнепалітычнай дзейнасці, паступова аддаляючыся ад аўдыторыі ў Беларусі. Прычынай гэтага сталі высокі ўзровень рэпрэсій і імкненне вывесці актыў з-пад пераследу. Адначасова ўзмацнілася ідэйная маналітнасць Офіса Ціханоўскай, Аб’яднанага пераходнага кабінета і Каардынацыйнай Рады. Гэта выклікала рост крытыкі з боку апазіцыі, якая абвінавачвала кааліцыю большасці ў ігнараванні інтарэсаў меншасці і манапалізацыі рэсурсаў. 

Адной з важных палітычных падзей 2024 года сталі запозненыя выбары ў Каардынацыйную раду (КР), якія мелі супярэчлівыя наступствы. Запуск выбараў адкладваўся некалькі разоў з-за дыскусій наконт электаральных працэдур. Абранне чальцоў Каардынацыйнай рады стала адказам на рэжымныя выбары ў Нацыянальны сход і мясцовыя саветы. Нягледзячы на тэхнічнае забеспячэнне і шырокае асвятленне, вынікі галасавання выявілі палітычную апатыю ў беларускім грамадстве пасля чатырох гадоў аўтарытарнай рэакцыі.

З аднаго боку, арганізатары стварылі бяспечны механізм анлайн-галасавання, мінімізавалі рызыкі знешняга ўплыву і ўзлому сістэмы. Высокая актыўнасць вылучэнцаў прыцягнула ўвагу незалежных медыя. Нягледзячы на прызнанне ахоўнікамі рэжыму выбарчых спісаў “экстрэмісцкімі фармаваннямі”, на 80 месцаў прэтэндавалі каля 270 кандыдатаў. У выніку выбараў была дасягнута эфектыўная каардынацыя і хуткасць рашэнняў праз перамогу спісаў, блізкіх да Офіса Ціханоўскай і Аб’яднанага пераходнага кабінета (АПК).

З іншага боку, дэмакратычныя сілы не ўцягнулі ў працэс не толькі шырокія групы беларускага грамадства, але і дыяспару. У галасаванні прынялі ўдзел каля 6,7 тыс. чалавек — лічбы, блізкія да ўзроўню праймерыз апазіцыі перад выбарамі 2020 года. Некаторыя папулярныя палітыкі — Зянон Пазняк, Валер Цапкала, Вольга Карач — адмовіліся ад удзелу з-за рызыкі рэпутацыйных страт. Пасля фармавання новага складу КР актуалізаваліся ўнутраныя рознагалоссі з абвінавачаннямі ў манапалізацыі прыняцця рашэнняў і рэсурсаў Офісам і Кабінетам.

Дэмсілы і незалежныя медыя не сфармавалі сярод прыхільнікаў кансэнсус у адносінах да санкцый. Паступова адбываецца каліброўка пазіцый АПК з акцэнтам на санкцыі для рэжыму і мабільнасці для беларусаў.

Палітычныя арганізацыі кааліцыі Ціханоўскай не вылучалі кандыдатаў у прадстаўнічыя органы рэжыму. Ціханоўская заклікала прыхільнікаў байкатаваць выбары ў парламент і мясцовыя саветы, што яшчэ больш звузіла ўплыў дэмакратычных сіл на ўнутраны парадак дня. Прадстаўнікі дэмруху выступілі з рознымі тактыкамі: ад байкоту да галасавання “супраць усіх”, аднак паўнавартаснай агітацыі не ладзілася.

Напярэдадні прэзідэнцкай кампаніі 2025 года дэмсілы абвясцілі аб пераглядзе падыходаў і пачалі дыскусію наконт стратэгіі. Аднак рэпрэсіі падчас выбараў ускладнілі камунікацыю з беларускім грамадствам. Кола прыхільнікаў звузілася да катэгарычных апанентаў рэжыму, рыторыка стала больш радыкальнай.

Мэйнстрымавымі падыходамі кааліцыі Ціханоўскай з’яўляюцца ізаляцыя рэжыму, прыцягненне Лукашэнкі да адказнасці, падтрымка грамадзянскай супольнасці і вызваленне палітзняволеных. Гэта замацавана ў “Платформе 2025”. Кампанія дэмсілаў па прыцягненні рэжыму да адказнасці праз Міжнародны крымінальны суд з’яўляецца адной з найбольш выніковых. Сёлета Літва перадала дакументы аб злачынствах Лукашэнкі ў Гаагу. Пазоў Літвы ў МКС падтрымалі МЗС Польшчы і Латвіі.

Полк Каліноўскага праводзіў сустрэчы з беларускай дыяспарай у Еўропе (Польшча, Літва, Чэхія, Германія), імкнучыся кансалідаваць прыхільнікаў сілавой змены рэжыму і ўзмацніць уплыў у дэмакратычным руху. Гэта прывяло да збліжэння ваяроў з кааліцыяй Ціханоўскай. Заснавальнік руху “Каліноўцы” Вадзім Кабанчук атрымаў пасаду ў АПК.

На фоне ізаляцыі рэжыму з боку заходніх сталіц дэмсілы ўмацавалі дыпламатычныя пазіцыі. Удзел Ціханоўскай у сустрэчы “Вялікай сямёркі” стаў значным поспехам, які ўзмацніў пазіцыі дэмруху ў вачах міжнароднай супольнасці. Дэмсілы актыўна супрацоўнічаюць з Еўрапарламентам, Радай Еўропы, а таксама з урадамі ЗША, Канады, Літвы і Польшчы. Палітарганізацыі мультыплікуюць досвед стратэгічнага дыялогу з Вашынгтонам. У лістападзе ў Атаве адбыліся стратэгічныя кансультацыі паміж урадам Канады і дэмсіламі.

Кааліцыя Ціханоўскай развівае дыпламатычныя поспехі на постсавецкай прасторы. Так, яна падвышае ўзровень кантактаў з кіраўніцтвам Арменіі на фоне росту напружання паміж Ерэванам і Лукашэнкам. У сваю чаргу ў Кіеве прайшоў ІІІ беларуска-ўкраінскі “Форум Астрожскіх” з удзелам прадстаўнікоў Кабінета Ціханоўскай і КР, а таксама ўкраінскіх палітыкаў.

Аднак дэмсілы сутыкнуліся з крытыкай і рэпутацыйнымі стратамі. Выпадак з адсутнасцю беларускіх палітзняволеных у абмене паміж Крамлём і Захадам выклікаў напружанне і крытыку. Тым не менш, шырокая кааліцыя не пераглядзела падыходы да ізаляцыі рэжыму і санкцыйнага ціску на Лукашэнку.

Скарачэнне фінансавання незалежных медыя ўзмацніла тэндэнцыю да дамінавання дзяржаўных і пракрамлеўскіх СМІ ў беларускай інфармацыйнай прасторы. Асабліва гэта закранула асобныя рэдакцыі ў Польшчы — “Радыё Ўнэт”, “Белсат”. 

Істотна звужаецца патэнцыял і мабілізацыйныя магчымасці фондаў салідарнасці. У 2024 годзе яны сабралі менш сродкаў у параўнанні з мінулымі гадамі. Арганізатары эстафеты “Голас праз межы” прыцягнулі толькі EUR 7,3 тыс. Кампанію ініцыявала кааліцыя арганізацый: BYSOL, ByHelp, Dissidentby, Народныя Амбасады і “Краіна для жыцця”. Гэта можна разглядаць як істотны рэгрэс на фоне марафону салідарнасці 2023 года “Нам не ўсё адно”, дзякуючы якому атрымалася сабраць EUR 574,0 тыс. 

Дэмсілы кампенсавалі пагаршэнне збораў стварэннем Міжнароднага гуманітарнага фонду з прыцягненнем сродкаў замежных донараў, якія ахвяравалі больш за EUR 2 млн.

У дадатак актывісты стварылі краўдфандынгавую платформу Gronka, якая прыйшла на змену знішчаным рэжымам у 2020 годзе папулярным пляцоўкам MolaMola і Ulej. 

Важным напрамкам дзейнасці фондаў салідарнасці застаецца эвакуацыя актывістаў, якія падпалі пад пераслед рэжыму. Сілавікі Лукашэнкі не разбурылі гэтую сетку, хаця ладзілі шматлікія правакацыі.

“Кіберпартызаны” працягнулі атакаваць структуры рэжыму. У 2024 годзе яны нанеслі страты такому дзяржгіганту, як “Гродна-Азот”, а таксама ўзламалі базы дадзеных КДБ.

На фоне аўтарытарнай рэакцыі назіраецца дэпалітызацыя грамадства. Нястача новых лідараў і зніжэнне актывізму адлюстроўваюць агульны трэнд. Змены ў кіраўніцтве АПК сведчаць пра выклікі, звязаныя з кадравым дэфіцытам і зніжэннем эфектыўнасці дзейнасці, звужэннем аўдыторыі дэмсіл. На працягу года з АПК зышлі чатыры ключавыя прадстаўнікі Ціханоўскай – дыпламат Кавалеўскі, сілавік Сахашчык, экс-палітзняволеная Гарбунова (ініцыятарка марафону “Нам не ўсё адно”), журналістка Аліна Коўшык. Прычым першыя трое пакінулі АПК з-за разыходжання ў пазіцыях з камандай Ціханоўскай. У выніку пазіцыі кіраўніка Народнага антыкрызіснага кіравання і намесніка кіраўніцы АПК Паўла Латушкі істотна ўзмацніліся.

Тым не менш у 2024 годзе Ціханоўская захавала лідарства ў дэмакратычным руху. Яна працягвала вызначаць парадак дня і падтрымлівала еднасць шырокай кааліцыі палітычных і грамадзянскіх арганізацый. 

Прагнозы

• У дэмакратычных сілах назіраецца павелічэнне напружанасці, якая пагражае дэзінтэграцыяй кааліцыі на чале з Ціханоўскай. Асноўны фактар гэтага — ігнараванне інтарэсаў апазіцыйнай меншасці ў дзейнасці Каардынацыйнай рады. Частка апазіцыі актыўна прасоўвае альтэрнатыўны парадак дня, арыентаваны на дээскалацыю рыторыкі ў дачыненні да рэжыму Лукашэнкі.
• Нягледзячы на выклікі, Каардынацыйная рада застаецца важным элементам архітэктуры дэмакратычных сіл. Яна працягвае выконваць функцыю платформы для ўзгаднення інтарэсаў розных гульцоў грамадзянскай супольнасці. Аднак існуе рызыка, што напружанасць будзе расці, калі інтарэсы апазіцыйнай меншасці не будуць улічвацца.
• Узрастае ціск на Ціханоўскую з боку апазіцыйных цэнтраў па-за кааліцыйнымі ўтварэннямі, якія аспрэчваюць яе легітымнасць і робяць спробы падарваць яе лідарскую пазіцыю. Гэтыя дзеянні могуць негатыўна адбіцца на здольнасці прадстаўляць адзіны парадак дня грамадзянскай супольнасці на міжнародным узроўні.